Fontes

Praeliminaria
De herlokalisering van de “Kerkelijke Archieven van Brabant” in het Algemeen Rijksarchief te Bruseel met betrekking tot de kartuizen van Brussel, Herne en Leuven.
Het archief van de kerkelijke instellingen van Brabant (kloosters en abdijen, kerken en kapittels, andere lokale kerkelijke instellingen), voorheen bewaard in het Algemeen Rijksarchief te Brussel, werd na de splitsing van de provincie Brabant op 1 januari 1995 in de provincies Vlaams-Brabant en Waals-Brabant opgedeeld in plaatselijke rijksarchieven, respectievelijk gevestigd in Leuven (kartuizen van Herne en Leuven) en Louvain-la-Neuve, overeenkomstig de historische nederzettingen van de kerken en kloosters binnen de grenzen van de nieuwe provincies. Dezelde situatie geldt voor het in 1989 opgerichte provincieloze Hoofdstedelijk Gewest Brussel. De archieven van kerkelijke instellingen, die ooit hebben bestaan binnen de huidige grenzen van dit gebied, worden in het Rijksarchief te Brussel op het grondgebied van de gemeente Vorst bewaard (kartuis van Scheut/Brussel). – Zie [Muret 2001e] (Brussel), [Muret 2001b] (Herne), [Muret 2001c] (Leuven).
De geschiedenis en organisatie van het archief van het kartuizerklooster te Herne1
I. Archiefvormer
Het kartuizerklooster van Herne was de eerste instelling van deze orde in de Nederlanden. In 1314 verkreeg Willem III, heer van Edingen, van de bisschop van Kamerijk de toestemming een kluis te laten bouwen nabij de Onze-Lieve-Vrouwkapel te Herne. De eerste religieuzen waren afkomstig van de naburige kloosters van Valenciennes, Noyon en Saint-Omer. In de 15de eeuw kende de gemeenschap haar bloeiperiode. Het kloostercomplex werd uitgebreid en meerdere leden van het huis verwierven bekendheid als auteur, kopiist of geestelijk leider. Vanaf de 16de eeuw begon het verval zich echter geleidelijk aan in te zetten. De reden hiervoor lag in grote mate bij het vele oorlogsgeweld dat de instelling doorheen de vroegmoderne periode teisterde. Zo moesten de kartuizers in 1580 eerst hun toevlucht zoeken in hun refuge in Edingen, om vervolgens de wijk te nemen naar Bergen. Jozef II schafte de instelling in 1783 af. De gebouwen werden verkocht, met uitzondering van het bedehuis dat een tijdje als parochiekerk zou fungeren.
II. Archief
Heel wat archief van het kartuizerklooster van Herne, waaronder de oorkondenverzameling, ging verloren. Wat overbleef, raakte verspreid over verschillende bewaarplaatsen. De beheerders van de goederen van het klooster schijnen na de opheffing in 1783 de documenten niet te hebben overgedragen aan de centrale administratie. In de loop van de 19de eeuw wist het Rijksarchief toch enkele stukken te bemachtigen. Deze werden in 2001 van het Algemeen Rijksarchief naar het nieuwe Rijksarchief in Leuven overgebracht.
III. Verwant materiaal
• Bestaan en bewaarplaats van kopieën
In het Algemeen Rijksarchief berusten in de microfilmverzameling onder nr. 1049 een kopie van het tweede deel van een cartularium dat wordt bewaard in het British Museum te Londen en onder nr. 1128 een kopie van een bundel documenten die zich in de Bibliothèque de l’Arsenal te Parijs bevinden.
• Documenten met een verwante inhoud
In de Koninklijke Bibliotheek te Brussel bevindt zich in de handschriftenverzameling onder de nrs. 13753-13754 een 16de-eeuwse kopie van een kroniek van het klooster van de hand van Arnold Beeltrisens en Jan Ammonius. Onder de nrs. 21536-21540 bevindt zich een 15de-eeuws obituarium, met kopieën van oorkonden betreffende weldoeners. Nr. III 1344 bevat een biografische lijst van de priors van Herne.
Het British Museum te Londen bewaart, zoals hierboven reeds werd aangegeven, onder nr. 25056 van haar handschriftenverzameling het tweede deel van het cartularium van de kartuis.
De Bibliothèque de l’Arsenal in Parijs heeft in haar handschriftencollectie onder nr. 1124 een bundel documenten betreffende de instelling.
In het Rijksarchief van Bergen berusten documenten met betrekking tot heerlijke renten die de kartuizers van Herne bezaten te Gages (Henegouwen).
De stedelijke bibliotheek van Bergen bezit onder nr. 629-630 van haar handschriftenverzameling een kopie van de hierboven vermelde kroniek van Beeltrisens en Ammonius.
In het Aartsbisschoppelijk Archief te Mechelen bevindt zich een stuk met betrekking tot het klooster (zie Van de WielL C., Inventaris van kloosterarchivalia in het Aartsbisschoppelijk Archief te Mechelen, Brussel, 2002, II, p. 524).
De verzameling ‘Kaarten en Plannen, I’, bewaard op het Algemeen Rijksarchief, bevat onder nr. 1023 en 1024 twee kaarten van respectievelijk het klooster en haar eigendommen.
• Bibliografie
Voor de bibliografie van het kartuizerklooster van Herne zie: [Delvaux 1972a], [Muret 2001b] .
IV. Beschrijvingsbeheer
De inventaris van het bestand werd door [D’Hoop 1929a] met een en aanvulling in het daaropvolgende jaar [D’Hoop 1930b] . Het fonds kerkarchief Brabant werd met de oprichting van de nieuwe depots in Vlaams- en Waals-Brabant en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest opgesplitst, waardoor het bestand van het kartuizerklooster van Herne in 2001 naar Leuven kwam. De oude inventaris van d'Hoop werd in 2014 door Estelle Grooters vertaald. Het geheel werd nog eens geredigeerd door Tom Bervoets, maar de inventaris is in de grond nog altijd steeds die van d'Hoop. De beschrijvingen van de ABA komen uit de inventaris van d'Hoop, het Monasticon Belge en uit de gids van Philippe Muret.
V. Bijlagen
• Lijst van priors

1. Fontes archivales. Conspectus generalis
Leuven, Rijksarchief
Inventaris van het archief van het kartuizerklooster van Herne2
0. Identificatie
Referentie: BE RAL Kartuizerklooster van Herne (518-1827), Nummer Toegang: 713
Naam: Archief van het kartuizerklooster te Herne
Datering: 1357-1801
Beschrijvingsniveau: Archiefbestand
Omvang: 28 nrs. (0,15 m)
I. Algemeen
• [zonder nummer]: Biografische lijst van de priors van het klooster. 1313-1747. Nu: KBR, handschriftenverzameling, nr. III 1344.
• 14206/2: Fotokopie van het tweede deel van het cartularium.[20ste eeuw]. Het origineel wordt bewaard in het British Museum te Londen, handschriftenverzameling nr. 25056. Bevat documenten voor de periode 1303-1439.
• 14206/3: Fotokopieën van diverse stukken betreffende de kartuis. [20ste eeuw]. De originele stukken worden bewaard in de Bibliothèque de l’Arsenal te Parijs, handschriftenverzameling nr. 1124. Bevat documenten van de 15de tot de 17de eeuw.
• 14206/4: Kopie van een los blad uit het cartularium. [s.d.]. 1 stuk.
• 14206/5: Eerste deel van het cartularium. 1212-1436. Vroeger KBR, handschriftenverzameling nr. 18202. 1 deel.
• 14206/6: Capitula generalia Carthusiae. 1416-1442.Olim KBR, handschriftenverzameling nr. II 1959. 1 deel.
• [zonder nummer]: Kroniek .[17de eeuw]. Nu: KBR, handschriftenverzameling nr. 13753-13754.
II. Goederen, inkomsten en lasten
• 14207: Rente- en cijnsboek. 1357. 1 deel.
• 14208-10: Manualen van pachten en renten. 15de eeuw-1530. 3 delen.
      14208 [15de eeuw].
      14209[15de eeuw]
      14210 (1530).
• 14211: Eeuwige rentezetting door Petrus Le Ploge, religieus, van al zijn goederen ten gunste van Jan de Zomberge. 1638. 1 stuk.
• 14212.:Terugbetaling van renten.1723. 1 omslag.
•14213: Overeenkomst tussen het klooster en de abdij van Anchin, betreffende gronden gelegen te Gages. 1741. 1 charter.
•60048: Kaartboek van de goederen van de kartuis van Herne, opgesteld door landmeter A. Spanoghe. 1760. 1 deel. Niet volledig, enkel kaart van Herne, en legger voor de goederen in Pollare, Vollezele en Ninove. Vroeger AR, Kaarten en plattegronden, I, 1024.
• 14214: Legger van goederen en van renten. 1777-1787. 1 deel.
• 14215: Verkoop van bomen. 1785. 1 omslag.
•14216: Verkoopsvoorwaarden van het klooster en zijn goederen. 1785. 1 omslag.
• 14217: Project voor de restauratie van de kerk en het inrichten van een deel van het klooster als pastorie. 1785. 1 katern.
• 14218: Varia betreffende het beheer van de goederen van het afgeschafte klooster. 1789-1793. 1 omslag.
• 20430/2: Rekeningen van de prior. 1483-1492 1 deel.
• 20430/3: Fragment van het proces tussen de kartuizers en de weduwe Cariasso, enerzijds, en de erfgenamen Pierre Vision anderzijds betreffende renten. 1692. 1 omslag.
• 20430/4: Renten. 1735. 1 deel.
• 20430/5: Inkomsten uit de taille. [18de eeuw]. 1 omslag.
• 20430/6: Verkoop van houtkap. 1781-1782. 1 katern.
• 20430/7-10: Stukken van beheerder Monthéron, verantwoordelijke bij de opheffing van het klooster. 1783-1788.
      20430/7: Maandbalans. 1783, 1786-1788. 1 omslag.
      20430/8: Inventarissen van schilderijen, meubels, boeken, 1783. 1 omslag.
      20430/9: Stukken betreffende de verkoop en het verhuur van goederen. 1783. 1 stuk.
      20430/10: Varia betreffende de latere parochiekerk en de school. 1785-1788. 1 omslag.
• 20430/11-12: Papieren van na de afschaffing.1794, 1801.
      20430/11: Verzoek van de kartuizers tot heroprichting van het klooster. 1794. 1 stuk.
      20430/12: Verklaring van de opkopers van de goederen van het klooster, in het kader van een mogelijke restitutie. 1801. 1 omslag.

2. Fontes archivales. Documenta particularia
- Cartularium (1) 1212-1436
      ■ Leuven, Rijksarchief, Abdijen, kloosters en commanderijen: Kartuizerklooster te Herne, inv. nr. 14206 / 53
- Cartularium (2) 1303-1439
      ■ London, British Library, Additional 250564
- Listes des pensionnaires. Registre dans lequel se trouvent inscrits, par villes et communes, les noms des religieux et religieuses des couvents supprimés, avec, en note, l'indication de la date de leur décès
Namen van kartuizers in Herne, volgens de Listes des pensionnaires ..., in: ARA Brussel, Comité voor de Religiekas, inv. nr. 139, fol. 39v-40r (naar de aantekeningen van Hendrik Delvaux).5
fol. 39v
François [Franciscus] Herreweghen, zestigjarige, gestorven op 28 december 1786 — ChM061
Egidius [Anthelmus] Muylders, 60 jaar in juli 1790, gestorven op 11 mei 1787 — ChM011
Denis [Dionysius] Luyckx, 60 jaar in juni 1789, gestorven op 25 januari 1789 — ChM042
Guillaume [Gulielmus] De Groodt, 60 jaar in juni 1789, gestorven op 14 juni 1783 — ChM081
Pierre-Franchois [Norbertus] De Backere, zestigjarige — ChM199
Barthelemy [Bartholomeus] Cromvogen, 60 jaar in maart 1804 — ChM027
fol. 40r
Ferdinand-Jos(eph) [Ferdinandus-Josephus] Bonnevie, 60 jaar in december 1804 — ChM054
J.B. [Joannes-Baptista] Lembrechts, 60 jaar in februari 1804 — ChM163
Jacques [Jacobus] Ducaers, 60 jaar in 1806, gestorven op 23 oktober 1793 — LoM069
Adrien [Franciscus] Van Nieuwenhove, 60 jaar in februari 1802, gestorven op 26 februari 1794 — ChM062
André [Andreas] Loens, 60 jaar in oktober 1815 — ChM010
J(ean)-B(aptiste) [Hugo] Tombois, 60 jaar in mei 1815 — ChM0996

3. Fontes litterales
- Catalogus chronologicus Domnorum Priorum celeberrimae Carhtusiae Capellae Beatae Mariae in pago Herinnensi prope Angiam Hannoniae oppidum / [Pede Bruno], ed. [Lamalle 1932]XL-XLI, 182-192.7
      ■ Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, III 1344 (olim Brussel Algemeen Rijksarchief, Kerkelijke Archieven van Brabant, inv. nr. 142068
- Chronica Domus Capellae Beatissimae semper Virginis Mariae Ordinis Cartusiensis, Dioecesis Cameracensis, iuxta Angiam, in Herne / Beeltsens Arnoldus O.Cart. / Ammonius Joannes O.Cart.
      ■ Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 13753-54[9
- Hic liber compositus et conscriptus a venerabili patre Pedé
      ■ Herne, mevr. Ingrid Vanden Neucker-Wayembergh (privébezit)10
Dit eind 18e-eeuws document, meer dan waarschijnlijk een autograa, bestaat uit drie delen:
• Series monachorum professorum Cartusiae B.V. Mariae de Capella, et illorum qui in illa prioris munus egerunt. Ab initio fundationis ejusdem Domus a° 1314 ad annum 176211
• Series conversorum domus Capellae12
• Fratres vocati clerici redditi et laici redditi13
- Obituaria
• Anniversaria de Ordine (1)14
• Anniversaria de Ordine (2)15
• Privata anniversaria
      ■ Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 21536-4016

4. Sigilla
Geen enkele oude zegel van het Hernse kartuizerklooster, noch van zijn priors is bewaard gebleven. Er is slechts melding van het feit dat in 1396 een nieuwe kloosterzegel diende te worden gemaakt, omdat de oude was gebroken.17 De enkele bewaarde zegels zijn achttiende-eeuws.
[Charvet 1873]52 (nr. 81)18 beschrijft het zegel als volgt:

[Vallier 1891] meldt:
- op p. 149 (nr. 199, pl. XV:10)) één zegel: S . DOMUS . BEATE . MARIE . DE . CAPELLA . ORDIS CARTUS
“Dans une niche gothique, la Vierge assise de face, tenant une tige de lis et l’enfant Jésus. Au-dessous et sur un champ orné de rinceaux, un Chartreux agenouillé à gauche. Sceau ogival, 62 x 38 mm. Sceau-matrice du Musée d’Orléans (matrice plate d’un appendice percé d’un trou trilobé)”.19
- op p. 419 (nr. 461, pl. L:12) één zegel: “Anépigraphe.20 La Vierge couronnée, debout de face, tenant un sceptre et l’enfant Jésus, et accostée des initiales D C (Domus Capellae). Autour, deux branches de laurier assez grossièrement gravées. Cachet oavle, 20 x 19 mm. Cachet, cire rouge, appliqué sur une Nomination d’un garde des bois, étangs, etc. (1774)”.21
[Delvaux 1972a]1434 meldt:
“Un sceau plaqué en cire rouge apparaît sur un acte du 4 octobre 1776 conservé aux Archives de l’État à Mons, Chartrier de Sainte-Waudru.22 La Vierge portant l’Enfant Jésus y est représentée surmontée d’une tête de mort; à gauche de la Vierge se trouve la lettre D, à droite la lettre C. Il s’agit sans nul doute de l’abréviation de Domus Capellae”.
[De Grauwe 1985a]34, [De Grauwe 2005b]104 en [Delbecque 2008]19 (nr. 91) herhalen voormelde beschrijvingen.

Arenbergarchief23
Twee tot dusver in de literatuur onvermelde zegels afkomstig uit het kartuizerklooster van Herne bevinden zich heden in twee afzonderlijke delen van het voormalige familiearchief Arenberg24:
- zegel 1: Arenbergarchief, Universiteitsbibliotheek KU Leuven, Nr. F252 (nu hernummerd als 1012), gehangen aan een affiliatiebrief voor Willem van Croÿ., gedateerd 1503. – Vide appendicem.
- zegel 2: Arenbergarchief, Edingen, bewaard door de Arenberg Foundation, Doos 5114, map SEM 2, tvastgekleefd op een brief van Bruno Pede, gedateerd 24.05.1757. – Vide appendicem.

5. Arma
Albert-Marie Courtray, Armorial historique de l'Ordre des Chartreux, résumé, corrigé, complété. Travail dactylographié, Sélignac 1962, meldt:
“1314, N.D. de la Chapelle des Hérinnes près Enghien. Gironné d’argent et de sable de dix pièces, chaque giron de sable chargé de trois croisettes recroisettées au pied fiché d’or, les pieds dirigés vers le centre de l’écu: Gauthier d’Enghien, fondateur. D’après les amoriaux. Le Vasseur, qui dirige les pieds des croix vers le bas de l’écu. Sceau de Gauthier, qui ne comporte qu’une croix par giron”.25

...

• 1. Bewerkt naar de archiefinventaris in [Herne 2023].
• 2. Bewerkt naar de archiefinventaris in [Herne 2023].
• 3. https://agatha.arch.be/data/ead/BE-A0518_116906_115630#I1169061156301420...
  Oorspronkelijk werd dit cartularium te Brussel in het handschriftenkabinet van de Koninklijke Bibliotheek van België bewaard onder het nr. 18202, getuige de beschrijving in de Cat. KB Brussel, dl. 6, 1906, 173, nr. 3862: Actes relatifs à la fondation de la Chartreuse d’Enghien XVe siècle (spina), 60 f., 100 chartae (plerumque Flandricae) 1212-436. (registrum 1423) - [Lamalle 1932]XXXVI, [Van den Gheyn 1899] .355-357.
  Nadien werd het document in 1970 overgedragen aan het Algemeen Rijksarchief te Brussel waar het in het fonds der “Kerkelijke Archieven van Brabantf” werd oogeslagen onder het nr. 14206ter, overeenkomstig de informatie verstrekt door Cartulary of the Hérinnes Charterhouse : ms. 18202-02A. Bij deze gelgenheid werd van het cartularium een microfilm gemaakt die in voornoemde- iarchief als "mic. pos. 2138 & 2205" kan worden geraadpleegd.
  Later, naar aanleiding van de herlokalisering der “Kerkelijke Archireven van Brabant” in het Algemeen Rijksarchief te Brussel ten gevolge van de oprichting van het Rijksarchief Leuven bij de totstandkoming van de nieuwe provincie Vlaams-Brabant in 1995 (zie supra Praeliminaria), werd het cartularium in 2001 naar zijn nieuwe lokatie overgebracht. – De verwijzingen naar de oude bewaarplaatsen in [Hendrickx 1975b]170, [De Grauwe 1985a]24, [Delvaux 1972a]1429 en [De Grauwe 2005b]103 moeten dus worden bijgesteld.
• 4. Schematische beschrijving van het archiefdocument s. v. Cartularium (2) [Arch. Herne]. Het KBR heeft van het tweede deel ook een kopie liggen
• 5. De meeste religieuzen zijn opgetekend met hun wereldlijke voornaam. Hun kloosternaam werd tussen vierkante haken bijgevoegd. Hun vermelding in [PCBR 1999] volgt op het einde van elk item. — Onderstaande gegevens zijn niet altijd in overeenstemming met de vermeldingen in voornoemd repertorium.
• 6. Zie ook: [De Grauwe 2009].
• 7. Deze -lijst bevat een eenvoudige opsomming van namen tot gaandeweg bondige biografsche notities. De hand an Bruno Pede in deze is onbetwistbaar. Ook al is de Catalogus chronologicusveel minder gedetailleerd dan de Series monachorum, toch wijkt hij er op geen enkel noemenswaardig aspect van af. Dat Pede de samensteller is wordt onrechtstreeks bevestigd: de catalogus eindigt in het jaar 1752 samen met het priorschap van Amandus Servaes, de voorganger in dit ambt van Bruno Pede zelf.
  De catalogus wordt ook vermeldt door Le Couteulx 1889 dl. 5, 67. Zie ook [D’Hoop 1929a]217, [Delvaux 1972a]1490-1431, [De Grauwe 2005b]103. – Beide laatste auteurs berichten dat de catalogus eindigt met het jaar 1747 overeenkomstig de voortitel Liste chronologique des prieurs de la Charreuse d’Hérinnes depuis l’année 1313 (sic) à l’année 1747 ( f. 1r). In feite eindigt dit overzich van de priors met de neerlegging van het ambt door Armandus (sic) Servaes in het jaar 1752 (f. 8r).
• 8. Zie https://opac.kbr.be/LIBRARY/doc/SYRACUSE/10722004. Volgens inlichtingen op 14 maart 2025 ingewonnen bij het Rijkssarchief te Leuven, waar dit document sedert de nieuwe locatiebepalingen der nKerkelijke Archieven van Brabant (ARA Brussel) ten gevolge van de oprichting van de rpovincie Vlaams-Brabant in 1995, theoretisch zijn standplaaats had moeten hebben (zie https://agatha.arch.be/data/ead/BE-A0518_116906_115630#I11690611563014206), zou de overdracht van het Algemeen Rijksarchief Brussel naaar de Koninklijke Bibliotheek Brussel tussen de jaren 1970-1980 hebben plaatsgevonden en bleef deze transitie bestendigd, de nieuwe plaatsingsvoorschriften ten zpijt.
• 9. Schematische beschrijving van het handschrift s. v. Arnoldus Beeltsens, Joannes Ammonius.
• 10. Sedert het begin van de 2oe eeuw is dit document in het privébezit van de plaatselijke Familie Wayembergh. – Besproken door [Lamalle 1932]XXXIII-XXXVI .
• 11. Dit overzicht is onvolledig. Het wordt plots afgebroekn op p. 123 met de zinsnede “Anno 1693 ab initio fere augusti ad finem usque”. – Deels uitgegeven door [Lamalle 1932]193-223.
• 12. Met dit overzicht begint een nieuwe bladzijdenummering (p.1-8). – Excerpten uitgegeven door [Lamalle 1932]224-226.
• 13. Dit overzicht zet voorgaande bladzijdenummering verder (p. 8-10).
• 14. [Kors 2003a].
• 15. [Kors 2003a].
• 16. Dit kleine obituarium bevindt zich in het handschrift met het Martyrologium Usuardi per anni circulum (recensio heriniensis), f. 191r-221r onder de titel Nécrologe-obituàire de la Chartreuse de Hérinnes” (Cat. KB Brussel, dl. 1, 306, nr. 484:8). Zie ook [Kors 2003a], [Lamalle 1932]XXXVIII, [Van den Gheyn 1899]357-368 (editio). – Het vormt samen met een lijst van de relieken die in de kloosterkerk werden teruggevonden (Istae reliquiae requiescunt in ecclesia, f. 221v) en met kopieën van enkele charters met betrekking tot de weldoeners van de kartuis (f. 222r-224v). de tweede helft van vermeld handschrift , in zijn geheel genoemd naar het Martyrologium Usuardi ,de eerste en voornaamste helft. Terwijl Van den Gheyn (catalogus) de ganse tweede helft algemeen plaatst in de 16e eeuw, dateert hij het obituarium (editie), dat met uitzondering van enkele toevoegingen door één hand, werd geschreven, in de 15e eeuw. Lamalle neemt de algemene 16e-eeuwse datering van Van den Gheyn (catalogus) over.
• 17. Naar een notitie in Diverses chartes et notes pour l’histoire de la Chartreuse de Hérinnes, hs. KB Brussel, 21536-40, fol. 224v (Cat. KB Brussel, dl. 1, 1901, 306, nr. 484:10 ), waaraan gerefereerd wordt door [Delvaux 1972a]1434 (n. 5).
• 18. J. Charvet, Description des collections de sceaux-matrices de M. E. Dongé, Paris 1873.
• 19. Vallier verwijst naar Charvets beschrijving, die hij gedeeltelijk overneemt.
• 20. Zegel zonder inscriptie.
• 21. Zie http://www.cartusiana.org/node/443.
• 22. Deze akte betreft een ‘Contrat d’échange entre le chapitre de Ste Waudru à Mons et la chartreuse d’Hérinnes d’un héritage sis à Ottinghen’: zie http://www.cartusiana.org/node/443. – L. Devillers & E. Matthieu, Chartes du chapitre de Sainte-Waudru de Mons, dl. 4, Bruxelles 1913, 707-708 (regest nr. MMM): “Original sur papier, signé et muni de deux cachets en cire rouge - l’un du chapitre de Sainte-Waudru, l’autre de la chartreuse d’Hérinnes. Archives de l’État à Mons: chartrier de Sainte-Waudru, titre coté Hottinghen, n° 7".
• 23. Het Arenbergarchief bevindt zich in twee hoofdlocaties: enerzijds in de Universiteitsbibliotheek van de KU Leuven (documenten voornamelijk afkomstig van het kasteel van Arenberg, Heverlee), en anderzijds in Edingen, waar het grootste deel van het familiearchief onder beheer van de Arenberg Foundation wordt bewaard.
• 24. Met dank aan Jos Bernaer (Herne) voor deze bekendmaking.
• 25. Geciteerd naar [De Grauwe 1985a]34 en [De Grauwe 2005b]104.